
dr hab. n.med. i n. o zdr. Anna Staniszewska – Prezes Zarządu Fundacji Obywatele Zdrowo Zaangażowani, adiunkt w Zakładzie i Katedrze Farmakologii Doświadczalnej i Klinicznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
Ból jest objawem, który może towarzyszyć wielu chorobom, zarówno ostrym, jak i przewlekłym. Odczuwalny jest na każdym etapie życia człowieka, począwszy od pierwszych oznak w dzieciństwie, np. podczas ząbkowania, poprzez okres dojrzewania, np. ból miesiączkowy, aż do okresu pełnej dojrzałości człowieka, np. bóle przeciążeniowe czy zwyrodnieniowe. W praktyce klinicznej wyróżnia się ból ostry, pojawiający się nagle, trwający krótko, towarzyszący urazowi, ostremu stanowi choroby, zabiegom diagnostycznym i operacyjnym, pełni rolę sygnału ostrzegawczego, często jest pierwszym objawem zmuszającym chorego do wizyty u lekarza oraz ból przewlekły, trwający długo (ponad 3 miesiące). Niektórym jednostkom chorobowym towarzyszy ból napadowy, np. w migrenie. Etiologia bólu obejmuje m.in. ból fizjologiczny, np. ból miesiączkowy, ból przy wyrzynaniu się zębów; ból neuropatyczny, np. zapalenie czy zmiażdżenie nerwów oraz ból patologiczny, np. uraz. Światowa Organizacja Zdrowia w 1986 roku podała schemat podawania leków przeciwbólowych oraz innych terapii wspomagających stosowanych w celu zmniejszenia dolegliwości bólowych. W schemacie tym, zwanym tzw. „drabiną analgetyczną”, wyróżniono trzy stopnie intensywności leczenia, w zależności od stopnia nasilenia bólu.
Stopień pierwszy obejmuje leki stosowane w łagodniejszych bólach, znajdują się tu niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) oraz inne nieopioidowe leki przeciwbólowe. NLPZ wykazują oprócz działania przeciwbólowego, także działanie przeciwzapalne i przeciwgorączkowe – np. ibuprofen, naproksen, dikofenak, indometacyna, ketoprofen. Dodatkowo kwas acetylosalicylowy (potocznie lek zwany aspiryną) należący do grupy NLPZ, oprócz wcześniej wymienionych działań, wykazuje także działanie kardioprotekcyjne (przeciwzakrzepowe), z tego względu stosowany jest terapeutycznie i profilaktycznie w incydentach sercowo-naczyniowych (zawał mięśnia sercowego, udar niedokrwienny mózgu). Do pierwszego stopnia drabiny analgetycznej należy także paracetamol wykazujący działanie przeciwbólowe i przeciwgorączkowe; metamizol działający przeciwbólowo i przeciwgorączkowo oraz posiadający aktywność spazmolityczną; flupirtyna działająco przeciwbólowo i zmniejszająca napięcie mięśni; oraz nefopam wykazujący działanie przeciwbólowe oraz w dużych dawkach m.in. znieczulające.
W drugim stopniu drabiny analgetycznej znajdują się tzw. słabe opioidy, m.in. tramadol, kodeina, oksykodon, hydrokodon, małe dawki morfiny. Leki z tego szczebla stosowane są w bólach o umiarkowanym nasileniu oraz wtedy kiedy ból trwa/nasila się i nie pomagają leki ze stopnia pierwszego. Łącznie z lekami ze szczebla drugiego można stosować leki ze stopnia pierwszego.
Natomiast leki należące do stopnia trzeciego drabiny analgetycznej to silne opioidy, np. większe dawki morfiny, fentanyl i jego pochodne. W tym stopniu także można stosować jednocześnie leki ze stopnia pierwszego. Leki ze stopnia trzeciego stosowane są w silnych bólach oraz wtedy, gdy ból nie jest do opanowania lekami ze stopnia drugiego.
W każdym stopniu drabiny analgetycznej należy rozważyć stosowanie innych terapii, np. masażu, akupunktury, blokad, leków wspomagających czy zabiegów operacyjnych
Wszystkie leki przeciwbólowe należy stosować z dużą rozwagą, niezależnie czy są dostępne na receptę czy też jako leki OTC. Także grupa leków przeciwbólowych, jak wszystkie dostępne na rynku leki może powodować działania niepożądane. Wykazano także, iż lek przeciwbólowy powinien być stosowany w najwcześniejszej fazie jego wystąpienia, gdyż takie postepowanie jest najskuteczniejsze.